Kawl Independence Day Kan Phan Hoi Cang
Chin miphun nih siloah tlangcungmi nih Kawl kan zawnh hna i independence kan ngah hnu … tibantuk bia an chim ka theih poh ah ka thin a lin i a ngaih ka duh lo. Zalong deuh mi Mirang kuttang in Kawl sal ah kan tlaak ni tu a si, Aungsan le Kawl nih an kan hlen ruangah. January 4 hi Kawl independence day a si. Chin miphun nih independence day tiah kan cohlan i kan lawmh a hau lo.
Mirang kai hlan ah Chin le Kawl hi kan tuanbia, kan sining ai khat lo. Kawl siangpahrang tang ah kan um bal lo. Mah tein a rak i uk mi miphun kan si. 1824 kum ah Mirang nih Kawlrawn tanglei an rak laak. 1885 ah Kawlrawn cunglei an laak i Kawl siangpahrang Thibaw zong an tlaih. 1885 ah Kawl siangpahrang uknak poh Mirang kut ah a tla dih.1888 in Laitlang ah Mirang ah rak kai i 1892 lawng ah Chinram cu Mirang kuttang ah a tla. Kawl he Mirang kuttang kan tlaak kum zong ai khat lo. Chin, Kanchin, Shan le Kawl (CKSK) pawl umnak hrawng hi 1937 tiangah Mirang nih India ram ah a chiah (as part of India or a province of India). Ahmasa ah Mirang nih kan umnak (CKSK) hrawng hi “Furhter India” taih a rak auh. A hnu ah milu tam bik Bama tiah ai timi hna Kawl pawl min laak in Burma tiah a thlen.
Mirang cu vawlei a cul dih tu, mifim an si caah kan sinning le tuanbia, kan nunphung le kan i uk ning phunlam an zoh dih. Khoika zawn hi dah mizei nih an uk ti kha an theih dih. Mirang an kai hlan ah Kawl siangpahrang nih a ukmi ram (Kawlrawn, Rakhine le Mon) poh kha phung a ser i hmunkhat ah an uk hna. Chin, Kachin le Shan miphun pawl cu Kawl kuttang ah kan um bal lo caah kanmah nunphung hoih deuh in phung an ser i a dang cio in an kan uk. Kawl pawl nih anmah duh ning in tuanbia an tial i, “Mirang nih divide and rule policy an hman le an kan uk (နယ်ချဲ့ဗြိတိလျှအစိုးရက တိုင်းရင်းသားများကို သွေးခွဲအုပ်ချုပ်ခဲ့တယ်)” tiah sianginn ah an kan cawnter mi khi a palh. Kan thluak an kan tawlnak a si. Mirang phak hlan ah ram khat kan rak si, kan rak in uk diam cang hna timi khi indirect in kan thluak ah an rawn duh bia a si. အင်္ဂလိပ်တွေက သေချာလေ့လာပြီးမှ အစကတည်းက သီးခြားလွတ်လပ်တဲ့ဒေသတွေဖြစ်လို့ သီးခြားအုပ်ချုပ်တာဖြစ်တယ်။ Kawl nih kan thluaktawlnak ah an kan cawnter mi ‘devide and rule (သွေးခွဲအုပ်ချုပ်တယ်)’ timi khi na zumh ahcun Mirang kai hlan ah Kawl sal ah kan rak tla diam cang ti na pom he ai khat hnga. Kawl siangpahrang nih an kan uk bal lo.
Chin Miphun — Mirang Kuttang In Kawl Sal Ah
Chin miphun hi Kawl kuttang ah kan tuar tluk in Mirang kuttang ah kan rak tuar lo. Mirang an rak kai lio ah kan pupa hna nih ram humhim duhnak lungthin he heh tiah an rak doh hna, miphun dang sal si kan duh lo tiah. An nunak tampi a liam. Nun thaap in ram an rak venmi cungah kan upat hna. Mirang cu hriam tha an neih caah an rak tei hna lo i 1892-94 kar ah Mirang kutang ah kan Chinram a tla dih. 1894 in 1948 kar, kum 54 chung hi Mirang kuttang ah kan rak um nain Mirang nih mahtluk in harsatnak an kan pe lo. Kan ramukbawi pawl anmah le an ukmi ram cioah an rak uk tawn ning in an ukter hna. Kan khuanu khuapa hna khuakhan lairelnak ah an i thlak tuk lo. Kan ramukbawi hna an nawlneihnak kha an upat piak hna. Meithal kan itlaih ai tiah an duh poh in order an pe hna lo. Tihzah upat peek bu in ruahnak an hal hna i mipi nih upatmi an si kha an thluak ah an chiah peng. Mipi nih an auh hna bantuk tein ‘bawinu, bawipa’ tiah an auh ve hna. Mirang cu an fim. Phung le phai tangah saupi a tlonglengmi an si pinah le siangpahrang uknak phung zong ai ziak tuk cangmi an si caah kan khuabawi le ramuk bawi hna dirhmun kha an ifiang tuk. Kan vok, kan ar an him. Kan thilri an duh ahcun kan hauh man te in an kan cawk. Mi fanu kha hramhram in ihpi le tlaihhrem an hmang lo. Lai tlangval thatha an ralkap luh a duhmi poh an luhter hna i hlawh tha tein ngun tangka an peek hna caah Mirang ralkap a tuan kho mi Lai innchungkhar cu an si zong a rak nuam ngai. Mirang ralkap ah Lai tlangval tampi an rak tlaakmi nih Laimi zong a rak kan thathnem ngai. Cucaah, Laimi chungah ralkap tuan zong a rak laar phah i, hi chan ah ralkap a si mi Lai tlangval cu nungak zong nih an rak uar tuk hna ti a si. Kan Lai tuanbia tampi record an kan chiahpiak. Lairal, 1917-1923, ah Mirang dohnak a rak chuak. Lairal hi kan ramukbawi hna thlahlawh kong lungtlinlonak in a chuakmi a si caah phundang deuh in kan ruat lai seh ti ahcun ruah khawh a si. Mipi an kan hrem, an kan serhsat tuk ruang cu a si lo ti khawh a si.
Buaktlak in chim ahcun Mirang kuttang kan um lio ah mahte khuakhan lairelnak tampi kan rak nei i Kawl nih an huat hna tluk in Chin nih Mirang kan rak hua hna lo. Mahti ka ti tikah Mirang kuttang um ka duh tinak a si lo. Kawl he an i dannak kha langhter duhmi a si. Zei miphun kuttang um hmanh duh mi a si lo. Kawl nih, “Mirang nih kan thi an kan dawp, kan thinghak le lung mansung vialte an laak dih” tiah ca ah an kan cawnter mi khi anmah ca ahcun zeimawzat a si men lai nain kannih Chin miphun he zeihmanh ai pehtlaih lo mi a si. Kawl nih Mirang chiatnak rumro in tuanbia an tial i an rak kan cawnter mi kha va zumh len a hau lo. Kawl kan si lo caah Kawl nih an huat hna bantuk in va huat pi len zong a herh lo. Kawl nih anmah kut ah nawlneihnak a van um hnu an thil tuah ning zoh ah zumh awk an um lonak kha tampi a lang ko.
Kawl nih Aungsan an hlawrh i Aungsan thawng in tlangcungmi vialte zong luatnak kan hmu dih ti phun in sianginn ah kan thluak an kan tawl. Kawl cawnpiak mi lawng kha kan irinh. Kawl tialmi tuanbia lawng kan rel caah caan a sau i ca dang a rel lo mi nih kan izumh thai. Angaite ti ahcun, Mirang nih 1947-49 kar kum thum chung ah ram 18 hrawng luatnak an peek hna. Aungsan a mak tuk ruangah a si lo. Aungsan nih a tei hna ruangah a si lo.
Angaite ti ahcun Aungsan tepawl nih Mirang an doh hna lioah anmah Kawl luatnak ca bak kha an hmuitinh a si ko. ”Kawlram kan ram. Kawlca kan ca. Kawlholh kan holh” timi ichaal in an Kawl mipi kha heh tiah phundawtnak an rak ronh hna. Tlangcungmi hi an thluak ah kan rak um lo. Pehtlaihnak zong kan nei lo.
Ralpi pahnihnak an tuknak ah Mirang an ba. An i phanzo ti lo. Vawlei thil kalning zong nih a deekhawt hna caah an ukmi ram pawl kha independence peek thluahmah an timh hna. Kawl zong cu independence peek ding an van naih zuahmah tikah tlangcungmi kan ram kha Kawl pawl mit a thi. An ram, an pennak kha kauh an duh. Anmah he luatnak laaktti ding in heh tiah an kan leem. Tutan anmah (Kawl) independence laak lio ah an kiam ah an kan khumh khawh lo cun zeitik hmanh an an kan khumh khawh ti lo ding kha an ifiang. Cucaah, Aungsan nih kan hna ah a lut hnga ding khan heh tiah a kan lem. Miphun pakhat le khat tlukrual tein kan um lai (Kawl fangkhat, Kachin fangkhat, Shan fangkhat), nanmah tein nan i uk lai, tiah kan duh nakhnga ding in bia a kan kamh (Panglong hnatlaknak catlap ah cun Miphun khat le khat tlukrualnak kong an ṭial duh lo). Kan sin nan ifonh lo ahcun ral kan in tuk hna lai ti zongah Aungsang nih kan ramukbawi pawl a rak hro bal hna. A kan hlen chel, a kan ṭhihphaih chel. Hi caan lio ah Mirang nih, “Kan kuttang, kan thladem tang ah um rih ko u law kan in humhim hna lai, ṭhanchonak kan in serpiak hna lai i nan cutzat deuh ỉn independence kan in peek te hna lai. Culo i Kawl he nan i fonh ahcun Kawl nih an in hloh dih te hna lai.” tiah ralrinnak an rak kan peek bal.
Aungsan nih tlangcungmi pawl bia a kan kamhmi hi a lung tak a si lo, leemnak sawhsawh a si. Aungsan hi mifim a si ve ca ah a minung (Kawl) pawl lungput a theih dih. Tlangcungmi he tlukrualnak neih hi Kawl nih an duh taktak lo ti kha a theih tuk ko. Nain, Kawl cu mitampi an si caah tlangcungmi cu a hnu ah an kan nonnok khawh te ding kha ai fian caah heh tiah an sin kan ifonh nakhnga caah a kapahle in a kan leem. Kawl kiam chungah a thluak in a kan khumh.
A ngaingai ti ahcun, kan ramukbawi hna nih Panglong ah minsen kan rak thutmi kha Augsan he an thutmi a si lo. Kawl miphun he biakamnak minsen an thutmi a si. Cucaah, Aungsan a thih zongah kan biakam tlinter ding kha Kawl nih tuanvo an nei. Kawl nih an biakam ning in an tuah duh te lai lo ding kha Aungsan nih a theih cia tuk mi a si. Mahcu a theih ko nabuin bia a kan kamh mi cu Aungsan zer a si. Aungsan nung hmanh seh law Kawl nih an biakam an leet ding kha za ah za in a fiang. Kum 70 leng kan kal cang mi zoh tikah an tlinter duh taktak lo ti a fiang.
“Aungsan cu rak nung seh law kan ram a tha tuk ko hnga,” tiah Kawl nih an ti tawnmi khi kei cu a si tak lai 100 ah 90 ka zum lo. Aungsan hi a Kawl miphun a daw i Mirang dohnak ah Kawl hruaitu a si ti cu zapi theihmi a si caah upat awk a tlak ko. Nain, a chan a tawi. Ramuktu asiloah bawi sinak le power neih a nuamhnak kha a tep manh lo. Hei tep manh seh law zeidah a lawh ve hnga ti khi ruah awk ngai a um. Kei cu ka lung a hring. Kan ram harsatnak a kan pe bik tu Ne Win hna hi Aungsan tluk tein a rak ṭang ve mi, Mirang doh ah a rak itel ve mi, cun Japan ah raltuk cawn ah a kal ve mi a hmasa bik Kawl ralkap 30 (ရဲဘော်သုံးကျိပ်) ah ai tel ve mi a si. Hi lioah Ne Win hi Thakhin Shumaung (သခင်ရှုမောင်) timi min in a um. Ne Win zong hi a hmet tein ram ca ah ai pe i ram daw tuk mi a rak lo ko. Nain, bawi a van tuan, power neih a thawtnam a van pemh tikah thlah a duh ti lo. Aungsan hi catang sang zong tha tein a kai manh mi a si lo pinah democracy zong fiang tuk in a pemh mi a rak si lo. 1939 August 15 ah rak dirhmi Bama Pyi Communist Party (ဗမာပြည်ကွန်မြူနစ်ပါတီ) ah secretary a rak tuanmi a si. Cun, 1939 September 1 ah rak dirhmi, underground party a rak si mi, People’s Revolution Party (ပြည်သူ့တော်လှန်ရေးပါတီ) zongah a biapi mi lutlai upa a tuan rih. Cu party cu ral dih hnu ah Socialist Party a si i, cu party nih cun 1988 tiang kan ram an uk i an kan hrawh cikcek. – ဆိုရှယ်လစ်ဘောင်လမ်းစဉ်များ ဗိုလ်ချုပ်ချမှတ်ထား tiah အောင်ဆန်းဇာနည် timi biazai ah kan rak cawn khah.
Mahcu pawl zoh tik ah Aungsan hi rak nung seh law Communist phung, siloah Socialist system in a kan hraui lai i Tiluk, Vietnam le Russia bantuk ah khin kan ichuah kho men. Newin nih a kan uk ning he khan zei pipa ai dang hnga lo ti zong in ruahdamh khawh a si hnga. Cuba ram hrawktu Fidel Castro te hna khi dohtlennak a tuah lioah an ram nih Aungsan bantuk in an rak uar mi a si nain a kalpi mi socialist system a ṭhat lo caah dictator ah a cang, bawi sinak in a ṭum duh ti lo, i mipi huat tuk mi ah ai chuah. Aungsan zong Castro bantuk ah ai chuah lai lo ti khawh a si lo.
January 4, Kawl independence ni hi kannih tlangcung mi caah cun lawmh awk a um lo. Aungsan cung zong ah i lawmh awk zeihmanh a um lo. Mirang kuttang inn kan chuak nain a sual deuh mi Kawl sal ah kan tlaak ni tu a si. Kawl kuttang kan umnak ah miphun zalonak kan hmuh deuhmi pakhat hmanh a um lo. Kan biaknak ah an kan namneh. Kan holh, ca le tuanbia hmanh kha sianginn ah cawnnak nawl an kan pe lo i tlau dih hna seh ti an kan duh. Kan miphun sinak hloh dih an kan duh. Mirang nak in a let tamtuk in an zual.
Mahcu maw kan i lawmh lai— Mahcu maw independence kan hmu kan ti lai?
Nate: A tang hmanthlak
(1) Mirang um lio Kawl pawl ram le Mirang chuah hnu kan ifonh ning
(2) Panglong hnatlaknak minthut ca — No. 5–(mahte uknak) le 7– democracy) khi a biapi bik an si. Credit-Chan Uk Sang
Leave a Reply